سبک آذری

سبک آذری سومین سبک معماری اسلامی ایران می‌باشد که خود به دو دوره تقسیم می‌شود. دوره حکومت ایلخانان و دوره حکومت تیموریان.

عصر شکوفایی معماری اسلامی و سبک آذری در دوره تیموری به زمان پسرش شاهرخ برمی گردد. او معماران به نامی چون قوام الدین شیرازی و زین العابدین شیرازی را به ساخت ساختمان های بزرگی در خراسان بزرگ گماشته شدند.

سبک آذری دوره ایلخانی

از ویژگی‌های سبک آذری دوره ایلخانی می‌توان به بهره گیری از هندسه در طراحی معماری، توجه به تناسبات عمودی بنا، گوناگونی طرح‌ها و ساختن بنا با ابعاد بزرگ نام برد. مانند گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه تبریز. در این دوره اکثر مساجد و مدارس دارای ویژگی چهار ایوانی با میانسرا می‌باشد.
از تزئینات رایج در دوره ایلخانی استفاده از گچبری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته است.
بناهای به جا مانده از دوره ایلخانی عبارتند از:

مسجد جامع ورامین

مسجد جامع ورامین از نمونه‌های کامل مسجد چهار ایوانی است. ساخت آن در زمان سلطان محمد اولجایتو (خدابنده) آغاز، و در دوره فرزندش ابوسعید بهادر خان تکمیل شد. تاریخ 722 و 726 هجری قمری در شبستان و گنبد اصلی دیده می شود. این بنا در سال 815 هجری قمری در عهد شاهرخ تیموری مرمت شد.

پلان مسجد جامع ورامین

در ابتدای محور طولی بنا، سر در ورودی و پشت آن، صحن باز واقع است. طاق نماهای اطراف صحن به چهار ایوان ختم می شود. این طاق نماها دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور غربی قرار دارند. پشت ایوان اصلی، گنبدخانه واقع است.

نقشه مسجد به صورت مستطیلی به ابعاد 43 در 66 متر با طرح چهار ایوانی است. دارای سردر رفیع و زیبا، صحن، ایوان، رواق، گنبدخانه و شبستان است. سر در ورودی بنا در ضلع شمالی واقع است. همانند ایوانی به ارتفاع 12 متر و دهانه 5.8 متر به عمق 3.6 متر با طاق نماها، تزیینات کاشی و مقرنس نماسازی شده است. صحن مسجد به ابعاد 24 در 24 متر است. در ضلع جنوبی صحن، ایوان بزرگ و در طرفین آن، دو رواق طاق‌دار قرار دارد. در اضلاع شرقی و شمالی، در وسط ایوانی کوچکتر و در طرفین آنها، چهار رواق طاق‌دار واقع است.

مسجد جامع نطنز

مسجد جامع نطنز در ميان مجموعه آرامگاهی شيخ عبدالصمد اصفهانی واقع است. يکی از بناهای تاريخی و ارزشمند معماری اسلامی ايران به شمار می‌آيد.
مسجد کنونی، از شبستان هشت ضلعی گنبد داری که مشرف به صحن است؛ چهار ايوان اصلی، نمازخانه ها و دهليزهايی که اضلاع صحن را به يکديگر می‌پيوندند، تشکيل گرديده. مصالح به کار رفته در مسجد جامع نطنز آجر، آهک و پوشش گچ است.

صحن مسجد فضای مربع شکلی است که دارای طاق رومی پيش و پس است. بر ديوار جنوبی اين ايوان، محراب و در طرفين آن، ورودی هايی به شبستان بزرگ قرار دارد. برلچکی‌های بالای ورودی‌ها و محراب، گچ‌بری‌هايی مرکب از نقوش و خطوط کار شده است.

مسجد جامع یزد

یکی از مهمترین اماکن تاریخی مسجد جامع یزد است. این مسجد در قرن ششم هجری قمری به دستور علاءالدوله گرشاسب آل بویه ساخته شده. ولی مسجد فعلی مربوط به آل مظفر و تیموریان قرن هشتم و نهم هجری است. همچنین بنای اصلی آن از آثار سید رکن الدین محمد قاضی است.

می‌توان گفت مسجد جامع یزد دارای بلندترین مناره‌های جهان است. ارتفاع تقریبی دو مناره مسجد از کف تا نوک بیش از 52 متر می‌رسد. دارای قطری در حدود هشت متر است. این مناره‌ها در دوره صفوی به بنا افزوده شده است. اما در سال 1313 ه ش فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره‌ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب همگان را بر می انگیزد. زیرا این مناره ها هر چه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است. از این رو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.

معماری آذری دوره تیموری

همانگونه که گفته شد دوره دوم معماری آذری در عهد تیموریان و به پایتختی سمرقند می‌باشد. معماری این دوره تفاوت اندکی با معماری ایلخانی دارد. می‌شود گفت که سبک آذری دوره تیموری در راستای معماری ایلخانی می‌باشد. از ویژگی‌های عهد تیموری می‌توان به ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبدخانه، ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا و استفاده از تزئینات کاشی معرق نام برد.
از بناهای سبک آذری در عصر تیموری می‌توان از مسجد گوهرشاد، مسجد کبود تبریز و مسجد جامع سمرقند نام برد.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است. این بنا در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است.
این مسجد تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد. به رواق‌‌های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است.
این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری ساخته شد. مسجد گوهرشاد توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک آذری و معماری دوران تیموری ساخته شده.

کاشی‌کاری مسجد، نمونه‌ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است.

ویژگی‌های سبک آذری

1- استفاده از چفد کلیل آذری در طاق
2- استفاده از چفد پنج و هفت، چمانه، شبدری
3- گنبد سازی به صورت دو پوسته گسسته و دو پوسته پیوسته
4- کاشی کاری، گره سازی درهم، گچ‌بری و مقرنس کاری